Parool Recensie

Recensie: Realtime in Nxt Museum laat zien dat de opmars van AI niet eng is, maar juist mooi – Edo Dijksterhuis

Kunstmatige intelligentie kan ons een alternatieve blik op de wereld geven. De drie kunstenaars die nu in Nxt Museum exposeren, zien dat als winst. Met behulp van computers kan de mens over zijn eigen schaduw springen.

Deze maand nam Geoffrey Hinton ontslag bij Google. Hij deed dat om, zoals hijzelf zei, ‘zich te kunnen uitspreken over de gevaren van kunstmatige intelligentie’. Dat is opmerkelijk want Hinton heeft sinds de jaren ’70 baanbrekend onderzoek gedaan naar neurale netwerken en geldt als de ‘godfather of AI’. Maar hij is nu tot de conclusie gekomen dat hij een oncontroleerbaar monster heeft gecreëerd. En daar staat hij niet alleen in. Onder futurologen staat ‘singulariteit’ al lange tijd boven aan de agenda: het moment waarop onze computers ons voorbijstreven en de zaak overnemen. Dat moment ligt tien, hooguit vijftien jaar in de toekomst.

De drie kunstenaars in de tentoonstelling Lilypads: Mediating Exponential Systems erkennen de onstuimige opmars van artificiële intelligentie. Maar in plaats van ertegen te waarschuwen, omarmen ze haar. Zij zien AI als middel om over onze eigen, menselijke schaduw heen te springen.

Lilypads: Mediating Exponential Systems is onderdeel van de nieuwe tentoonstellingsreeks Realtime in Nxt Museum. Die titel is statement en vraag ineen. Want Realtime gaat over het nu, de actualiteit die doorgaans een beschouwende incubatietijd moet doorlopen voordat musea zich eraan wagen. Maar Realtime impliceert ook: welke tijd is echt? Of beter gezegd: wiens tijd? Het gaat hier om perspectieven die voorbij menselijke grenzen gaan en daarmee is Realtime een door computers gemedieerde oefening in empathie en voorstellingsvermogen.

Kristallen bol
Amelia Winger-Bearskin doet dat door de aandacht te vestigen op een deel van de wereld waar we constant mee in contact staan maar ons zelden van bewust zijn: de lucht. In een eivormige projectie die doet denken aan een oog of kristallen bol toont de kunstenaar een voortdurend veranderend landschap. Prairie wordt berglandschap om vervolgens te eroderen tot wasteland. De luchten erboven veranderen mee, van wolkenlandschappen à la Ruysdael tot psychedelisch lichtspel. Eromheen versplintert de projectie, die zich meters breed uitstrekt en meebuigt over de vloer, in vormen en kleuren. Het is alsof je langs de wimpers van je half dichtgeknepen ogen kijkt, waardoor een werkelijkheid zichtbaar wordt die gewoonlijk verborgen blijft.

Midnight, zoals dit werk heet, wordt opgevolgd door To Body. Uitgangspunt is een lichaamssilhouet waarvan de positie van armen en benen niet helemaal duidelijk is. Drijvend op de golven van een soundscape muteert de vorm die steeds meer doet denken aan de vlekken van een Rorschachtest. Esthetisch aangenaam is deze verkenning van ‘fouten in onze zichtbare en onzichtbare visuele infrastructuur’ zeker, maar ergens doet het ook aan als een hedendaagse versie van vloeistofdia’s.

Zwarte smurrie
Veel radicaler is Q is for Climate (?) van Libby Heaney. Het voelt alsof je midden in een videogame staat, waarbij de grond onder je voeten schoksgewijs beweegt door rukjes aan een onzichtbare joystick. Het decor wordt gevormd door een bos dat afwisselend gezond en volledig verdord is. Half transparant hierdoorheen is een octopusachtig wezen te zien dat een paringsdans lijkt uit te voeren. Giftige gele wolken stijgen regelmatig op uit de bodem en een dikke, zwarte smurrie borrelt over het landschap richting de kijker die, zittend op een bankje, onwillekeurig zijn voeten optilt.

De term ‘immersive’ is inmiddels plat gekauwd maar hier zeer op z’n plaats. Q is for Climate (?) zuigt je naar binnen en dompelt je onder in een alternatieve realiteit. Wat niet betekent dat je weet wat je ziet. Niet zo vreemd als je bedenkt dat dit werk is gebaseerd op kwantummechanica, de drijvende kracht achter de volgende revolutie in computertechnologie. Kwantumcomputers ‘denken’ en ‘verbeelden’ op een niveau ver voorbij de menselijke vermogens. Heaney vertaalt dat in beelden die meerdere tijdstippen en perspectieven tegelijkertijd tonen, en zoiets ongrijpbaars als ‘klimaat’ zichtbaar maken.

Voorbij nerdy jargon
Traditioneler van vorm, bijna schilderkunstig, is Decohering Delineation van het duo Entangled Others. Het zijn portretten van zeesterren en kwallen, die muteren tot hysterische bloemen, siervuurwerk en schetsmatige stripfiguren. De drijvende kracht is hier een wisselwerking tussen een neuraal netwerk, in dit geval de zenuwcellen van vissen, en de data van getijden en oceaanstromingen.

De drie werken in Lilypads: Mediating Exponential Systems zijn meer vignetten dan verhalen, maar misschien is deze vorm van computerkunst nog te jong om meer te verwachten. Het gaat vooral om de combinatie van wetenschap en kunst om nieuwe kennissystemen te ontwikkelen. Het is opmerkelijk dat uitgerekend Nxt Museum, een particulier initiatief zonder door subsidiegevers opgelegde missie, hierin het voortouw neemt. Hoewel ‘artistic research’ inmiddels gemeengoed is en er talloze kunstenaars rondlopen met een PhD op zak, is er in de reguliere museum- en kunstwereld weinig aandacht voor deze cross-over. Het is niet voor niets dat de Akademie van Kunsten vorig jaar samen met De Jonge Akademie een brief stuurde aan OCW-minister Robert Dijkgraaf om te pleiten voor een nieuw fonds dat de samenwerking tussen kunstenaars en wetenschappers mogelijk moet maken.

Ook de kunstenaars in deze tentoonstelling grossieren in academische titels. En Nxt Museum heeft zelf een scholar-in-residence in dienst. Zij voorziet de tentoonstelling van laagdrempelige uitleg en licht in puntige zaalteksten basisbegrippen uit de brei van nerdy jargon waar de computerkunst bol van staat. Geen overbodige luxe, want je kunt je drie kwartier onderdompelen in deze werken en er van alles bij voelen, maar zonder de woorden om erover te praten en denken, blijft het bij ‘ondergaan’. En dan zet je onbedoeld de deur open naar de donkerste scenario’s waar AI-godfather Hinton ons voor wil waarschuwen.

Realtime Lilypads: Mediating Exponential Systems. T/m september 2023

Article by Edo Dijksterhuis, published May 20, 2023 in HET PAROOL